พญานาค หอยสังข์ ปลาตะเพียน : สัญลักษณ์ของ "น้ำ" ในวัฒนธรรมไทย

น้ำ เป็นปัจจัยสำคัญต่อการดำรงชีวิตของคน ตลอดชีวิตของคนไทย ผูกพันอยู่กับน้ำ และคติแนวคิดเกี่ยวกับน้ำได้แทรกซึมอยู่ในคติความเชื่อ พิธีกรรม ประเพณี วรรรกรรม จิตรกรรม ประติมากรรม สถาปัตยกรรม ศิลปะพื้นบ้าน นาฏศิลป์ หรือแม้แต่การวางผังเมือง ก็คำนึงถึงแหล่งน้ำเป็นปัจจัยสำคัญ

     การตั้งชื่อชุมชน และชื่อเมือง  จะมีความหมายที่บ่งบอกถึงลักษณะพื้นที่ เช่น ถ้ามีคำว่า โนน, เนิน หรือ โคก  นำหน้า จะหมายถึงพื้นที่แห่งนี้ เป็นที่ดอน เป็นเนินเขาเตี้ย ๆ น้ำไม่ท่วมถึง โดยเฉพาะในพื้นที่ภาคอีสาน เป็นต้น อีกตัวอย่างหนึ่ง คือ ภาคเหนือจะเรียกว่า ดอย, ม่อน ส่วนคำหน้าชุมชนและเมือง ที่มีความหมายเกี่ยวกับน้ำ ในภาคกลางจะมีคำว่า กรุง, บาง, มาบ, คลอง, วัง, หนอง, บึง, ห้วย เป็นต้น

สัญลักษณ์ทางความเชื่อ ที่เกี่ยวพันกับน้ำ ที่มักเห็นกันอยู่เสมอ ได้แก่ รูปพญานาค , หอยสังข์ และ ปลาตะเพียน เป็นต้น 

• พญานาค

    คนไทยเชื่อมโยงพญานาคเข้ากับธาตุน้ำ มากำหนดปริมาณของน้ำในแต่ละปี ที่เรียกว่า นาคให้น้ำ คนไทย จึงนับถือพญานาคมาก พญานาคจึงปรากฏในงานศิลปกรรมต่าง ๆ รวมทั้งข้าวของเครื่องใช้ ของตกแต่งมากมาย เพราะเชื่อว่า พญานาคเป็นสัญลักษณ์ของความร่มเย็น ความดีงาม และความอุดมสมบูรณ์

• หอยสังข์ 

    ส่วนหอยสังข์นั้น คนไทยนำคติความเชื่อมาจากศาสนาฮินดู หอยสังข์ ถือว่าเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ จึงนำหอยสังข์ มาใช้เป็นอุปกรณ์สำหรับประกอบพิธีกรรมต่าง ๆ  เช่น นำมาบรรจุ รสสุคนธ์ ใช้รินสรงพระแก้วมรกต  ใช้หลั่งน้ำพระพุทธมนต์ ในพระราชพิธีต่าง ๆ เรียกว่า "น้ำมหาสังข์" หรือนำมาเป็นเครื่องเป่า ในพิธีทางพราหมณ์ แม้แต่การวางผังเมืองในอดีต ก็ยังใช้รูปลักษณะของผังเมืองเป็นรูปหอยสังข์ เช่น เมืองลำพูน เมืองแพร่ เขลางนคร เป็นต้น

• ปลาตะเพียน 

     นอกจากนี้ สัญลักษณ์เกี่ยวกับน้ำ ยังพบในงานศิลปะพื้นบ้านในรูปของ ปลาตะเพียนสาน ที่สะท้อนให้เห็นความผูกพันการดำรงชีวิตของไทยกับน้ำ ปลาตะเพียนสานเป็นเครื่องประดับตกแต่ง เครื่องแขวน ตลอดจนเป็นเครื่องเล่นของเด็ก  ปลาตะเพียนสาน ยังเป็นสัญญลักษณ์แห่ง ความอุดม สมบูรณ์ นอกจากนี้ผู้ใหญ่มักจะแขวน ปลาตะเพียนสาน ไว้เหนือเปลเด็ก เพื่อเป็นการอวยพร ให้เด็กสุขภาพแข็งแรงอีกด้วย

(อ้างอิงจาก หนังสือ น้ำกับชีวิตไทย สำนักนายกรัฐมนตรี 2532) 

(ภาพปลาตะเพียนสาน จาก sacit : https://www.sacit.or.th/th  )

เรียบเรียงโดย : สถาบันไทยศึกษา จุฬาฯ Institute Of Thai Studies, Chulalongkorn university

---

Cultures of Fermented 

by Scoby Doit

 

Tweet

Admin Bee

สนับสนุน Misc.Today

นี่คือ ลิ้งค์พันธมิตร หรือที่เรียกว่า affiliate link ซึ่งหมายความว่า... หากคุณคลิ๊กลิ้งค์นี้ และซื้อผลิตภัณฑ์ อะไรก็ได้ ฉันจะได้ค่าคอมมิชชั่นเล็กน้อย สิ่งนี้จะช่วยสนับสนุนเว็บไซด์ และช่วยให้กำลังใจเราต่อไป

ลิ้งค์พันธมิตร > คลิ๊กที่นี่