คำว่า “บาลี” แปลตามศัพท์ว่า ๑ “ภาษาที่รักษาพระพุทธพจน์ไว้” ๒ “ภาษาที่รักษาเนื้อความในศัพท์บาลีที่กล่าวถึงปริยัติธรรมไว้” ๓ “ภาษาที่เปรียบเหมือนเขื่อนใหญ่ที่มั่นคงของบึงใหญ่เพื่อรักษาน้ำภายในไว้” ๔ “ถ่องแถวแห่งวจนประพันธ์ที่ยิ่งใหญ่”
(๑) “ภาษาอันรักษาไว้ซึ่งพุทธพจน์”, ภาษาที่ใช้ทรงจำและจารึกรักษาพุทธพจน์แต่เดิมมา อันเป็นหลักในพระพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาท ถือกันว่าได้แก่ภาษามคธ
(๒) พระพุทธวจนะ ซึ่งพระสังคีติกาจารย์รวบรวมไว้ คือ พระธรรมวินัยที่พระอรหันต์ ๕๐๐ องค์ประชุมกันรวบรวมจัดสรรให้เป็นหมวดหมู่ในคราวปฐมสังคายนา และรักษาไว้ด้วยภาษาบาลี สืบต่อกันมาในรูปที่เรียกว่าพระไตรปิฎก อันเป็นคัมภีร์พระพุทธศาสนาต้นเดิม ที่เป็นหลักของพระพุทธศาสนาเถรวาท, พุทธพจน์, ข้อความที่มาในพระไตรปิฎก;
ในการศึกษาพระพุทธศาสนา มีประเพณีที่ปฏิบัติกันมาในเมืองไทย ให้แยกคำว่า “บาลี” ในความหมาย ๒ อย่างนี้ ด้วยการเรียกให้ต่างกัน คือ ถ้าหมายถึงบาลีในความหมายที่ (๑) ให้ใช้คำว่า ภาษาบาลี (หรือ ศัพท์บาลี คำบาลี หรือบาลี) แต่ถ้าหมายถึงบาลีในความหมายที่ (๒) ให้ใช้คำว่า พระบาลี
สรุปสั้น ๆ
“บาลี” หมายถึง language ชนิดหนึ่งก็ได้ = ภาษาบาลี
“บาลี” หมายถึง doctrine ของพระพุทธเจ้าก็ได้ = พระบาลี
“บาลี” ตามความหมายที่ ๒ คือ doctrine หรือหลักคำสอนของพระพุทธศาสนา, พุทธพจน์, ข้อความที่มาในพระไตรปิฎก - นี่เองที่หมายถึงในคำว่า “เลี่ยงบาลี”
“พระบาลี” หรือพระธรรมวินัยที่ชาวพุทธนับถือปฏิบัติสืบกันมา ในส่วนที่เป็นพระวินัยอันภิกษุสงฆ์จะต้องปฏิบัติตาม ภิกษุบางรูปที่ไม่มีความละอาย หาทาง “เลี่ยง” คือไม่ละเมิดตรง ๆ แต่ใช้เลศทางอ้อมทำให้เห็นว่าไม่ผิด หรือแม้ทำผิดจริงก็หาทางแก้ตัวไปต่าง ๆ ว่าที่ทำเช่นนั้นไม่ผิด
ตัวอย่างพอให้เข้าใจง่าย เช่น -
... " ภิกษุประสงค์จะดื่มสุรา เอาสุราใส่ในเภสัชบางชนิดที่เข้าสุราเป็นกระสาย แต่ใส่มากกว่าปกติ ...เมื่อฉันเภสัชนั้น ก็อ้างว่าตน ฉันเภสัช ไม่ได้ฉันสุรา ?! "
... " มีสิกขาบท บัญญัติว่า ภิกษุฉันอาหารหลังเที่ยงวันเป็นอาบัติ (มีความผิด) ภิกษุรูปหนึ่ง เอาข้าวสุกผสมน้ำปั่นจนเป็นน้ำแล้วดื่ม อ้างว่าตนไม่ได้ฉันอาหาร แต่ดื่มน้ำปานะ ..."
อย่างนี้แหละคือ “เลี่ยงบาลี”
“เลี่ยงบาลี” จึงหมายถึง หาวิธีทำผิดโดยไม่ให้จับได้ว่าผิดตรง ๆ หรือทำผิดแล้วหาข้อแก้ตัวเพื่อให้เห็นว่าไม่ผิด
เลี่ยงบาลีได้
แต่... เลี่ยงนรกไม่ได้
พลเรือตรี ทองย้อย แสงสินชัย
ภาคีสมาชิก ราชบัณฑิตยสภา
๒๐ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๘
๑๑:๑๓
